Από το 1999, η ΕΕ έχει εργαστεί για να δημιουργήσει ένα Κοινό Ευρωπαϊκό Σύστημα Ασύλου (ΚΕΣΑ) και να βελτιώσει το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο.
Μεταξύ του 1999 και του 2005, θεσπίστηκαν διάφορα νομοθετικά μέτρα για εναρμόνιση των ελάχιστων κοινών κριτηρίων για το άσυλο. Επίσης σημαντική ήταν η ενίσχυση της οικονομικής αλληλεγγύης με τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Ταμείου Προσφύγων. Το 2001 η Οδηγία για την Προσωρινή Προστασία, επέτρεπε μια κοινή ευρωπαϊκή αντιμετώπιση σε περιπτώσεις μαζικής εισροής εκτοπισθέντων οι οποίοι δεν ήταν σε θέση να επιστρέψουν στη χώρα καταγωγής τους. Παράλληλα, η Οδηγία για την Οικογενειακή Επανένωση επεκτάθηκε στα άτομα με προσφυγικό καθεστώς.
Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης φάσης, μια περίοδος προβληματισμού/συλλογισμού κρίθηκε ως απαραίτητη ούτως ώστε να καθορίσει την κατεύθυνση στην οποία θα έπρεπε να αναπτυχθεί το ΚΕΣΑ. Η Πράσινη Βίβλος του 2007 αποτέλεσε τη βάση για μια ευρεία δημόσια διαβούλευση. Οι απαντήσεις που λήφθηκαν, καθώς και τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της εφαρμογής των εργαλείων που υπήρχαν τη δεδομένη στιγμή, αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία, από την Επιτροπή, του Σχεδίου Πολιτικής για το Άσυλο, το οποίο παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2008. Όπως αναφέρθηκε στο Σχέδιο Πολιτικής, τρεις πυλώνες στηρίζουν την ανάπτυξη του ΚΕΣΑ: περισσότερη εναρμόνιση των κριτηρίων προστασίας μέσω της περαιτέρω ευθυγράμμισης της νομοθεσίας ασύλου των Κρατών Μελών; αποτελεσματική και καλά υποστηριζόμενη πρακτική συνεργασία; Αυξημένη αλληλεγγύη και αίσθημα ευθύνης ανάμεσα στα ΚΜ της ΕΕ καθώς και μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών.
Νέοι κανόνες της ΕΕ έχουν πλέον συμφωνηθεί, θέτοντας κοινά υψηλά κριτήρια και ισχυρότερη συνεργασία ούτως ώστε να εξασφαλιστεί ότι οι αιτούντες άσυλο αντιμετωπίζονται ισότιμα σε ένα ανοικτό και δίκαιο σύστημα – όπου και να υποβάλουν αίτημα ασύλου. Συνοπτικά:
- Η αναθεωρημένη Οδηγία για της Διαδικασίες στοχεύει στη λήψη πιο δίκαιων και πιο ποιοτικών αποφάσεων ασύλου σε πιο σύντομο χρονικό διάστημα. Αιτητές Ασύλου με ειδικές ανάγκες θα λαμβάνουν την απαραίτητη στήριξη σε σχέση με το αίτημα τους και ιδιαίτερα, θα υπάρχει μεγαλύτερη στήριξη για ασυνόδευτους ανήλικους και θύματα βασανιστηρίων.
- Η αναθεωρημένη Οδηγία για την Υποδοχή, εξασφαλίζει ότι υπάρχουν ανθρώπινες, υλικές συνθήκες υποδοχής (π.χ. παροχή στέγης) για αιτητές ασύλου σε όλη την ΕΕ και πως τα θεμελιώδη δικαιώματα τους τυγχάνουν πλήρους σεβασμού. Εξασφαλίζει επίσης πως η κράτηση εφαρμόζεται μόνο ως ύστατο μέτρο.
- Η αναθεωρημένη Οδηγία για την Αναγνώριση, διευκρινίζει τους λόγους για τη χορήγηση διεθνούς προστασίας και ως εκ τούτου, οι αποφάσεις ασύλου γίνονται πιο ισχυρές. Βελτιώνει επίσης την πρόσβαση σε δικαιώματα και διαδικασίες ενσωμάτωσης των δικαιούχων διεθνούς προστασίας.
- Ο αναθεωρημένος Κανονισμός του Δουβλίνου ενισχύει την προστασία των αιτούντων άσυλο κατά τη διαδικασία καθορισμού του Κράτους που είναι υπεύθυνο για την εξέταση της αίτησης ασύλου και αποσαφηνίζει τους κανόνες που διέπουν τις σχέσεις μεταξύ των Κρατών. Δημιουργεί ένα σύστημα για να ανιχνεύει έγκαιρα πιθανά προβλήματα στα εθνικά συστήματα ασύλου και υποδοχής ούτως ώστε να τα αντιμετωπίζει πλήρως πριν αναπτυχθούν σε σοβαρές κρίσεις.
- Ο αναθεωρημένος Κανονισμός EURODAC επιτρέπει την πρόσβαση των υπηρεσιών επιβολής του Νόμου στη βάση δεδομένων της ΕΕ για τα δακτυλικά αποτυπώματα των αιτούντων άσυλο, σε αυστηρά περιορισμένες περιπτώσεις, προκειμένου να αποτρέψει, να εντοπίσει ή να ερευνήσει σοβαρά εγκλήματα όπως δολοφονίες και τρομοκρατία.